Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk

Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk


LEVENSBESCHOUWING en SPIRITUALITEIT


Ethiek, levensbeschouwing, spiritualiteit en beroepshouding zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zonder verhalen over hoe de wereld in elkaar zit, welke plaats de mens daarin inneemt en welke waarden voor ons belangrijk zijn, is er geen goed antwoord te geven op de kernvragen van de ethiek: Hoe wil ik leven? Wat is het goede om te doen?
Zonder te raken aan wat ons innerlijk drijft, aan de dromen waarvoor we leven en aan het besef deel te zijn van een groter geheel, is het moeilijk een beroepshouding te ontwikkelen die gevoelig is voor de levensbeschouwelijke nood van anderen.

Levensbeschouwing en spiritualiteit zijn overigens niet hetzelfde als godsdienst of religie. Voor veel mensen is een wereld zonder god heel goed denkbaar. Omgekeerd kun je wel zeggen dat een godsdienst of religie altijd levensbeschouwelijk van aard is.

De begrippen levensbeschouwing en spiritualiteit worden vaak door elkaar gebruikt. Inderdaad bestrijken zij een groot gemeenschappelijk gebied, bijvoorbeeld dat van de vragen met betrekking tot zingeving. Onderscheid wordt wel gemaakt door te zeggen dat levensbeschouwing vooral naar 'buiten' kijkt: hoe je aankijkt tegen het leven, je werk en tegen je relaties met andere mensen. Met je levensbeschouwing plaats je jezelf als het ware binnen een verhaal. Over god en de mensen, bijvoorbeeld, of over het leven als opdracht, over de oorsprong van het kwaad of over de mens die op zoek is naar (eeuwig) geluk. Zulke verhalen motiveren en stimuleren.
Spiritualiteit kijkt meer naar binnen: naar je innerlijke drijfveren, naar je verbondenheid met de ander en het andere en naar je kernkwaliteiten als geduld, zorgzaamheid en verwondering.

Vertrouwdheid met de eigen levensbeschouwing en spiritualiteit maakt je gevoelig voor de spiritualiteit van anderen en helpt je in te zien waarom bepaalde waarden voor iemand belangrijk zijn, waar iemands grootste zorgen liggen of wat hem motiveert om vol te houden.


Begrippen

  • Levensbeschouwing
    Opvatting omtrent het leven, zijn waarde en wezen, hoe het gevoerd moet worden. (van Dale)
    Levensbeschouwelijke vragen zijn bijvoorbeeld:
    • wat is de zin en betekenis van het leven?
    • waar komt het kwaad in de wereld vandaan?
    • is het doel van het leven kinderen te krijgen?

  • Mensvisie
    Een kijk op de mens die antwoord geeft op de vraag wie die mens is en wat hem beweegt.
    • een mensvisie is een onderdeel van iemands levensbeschouwing.
    • 'de' mens bestaat niet; hij wordt altijd bekeken vanuit een bepaalde optiek, behorend bij een bepaalde levensbeschouwing

  • Spiritualiteit
    Geestelijke levenshouding (van Dale)
    of:
    Het levensbeschouwelijk functioneren van de mens dat van invloed is op de lichamelijke, psychische en sociale dimensies van het bestaan. (thesaurus zorg en welzijn)


Literatuur

  • Berg, M. van den & Leget, C. (2011) . Leven aan de grens . Reflecties op terminale zorg; Uitgeverij Ten Have; ISBN: 9789025961534;
    'De menselijke maat’ in de zorg staat in deze tijden van efficiency en bezuiniging ernstig onder druk. Dat heeft uiteraard ook gevolgen voor de omstandigheden waarin mensen sterven. De Rotterdamse pastor en geestelijk verzorger Marinus van den Berg wisselt zijn ervaringen uit met Carlo Leget, theoloog en ethicus.

  • Bouwer, J. (red.) en B. de Haar (2010) Kwaliteit van zorg; Optimaal zonder levensbeschouwing? Uitgeverij Van Gorcum; ISBN: 9789023244905; Goede zorg is iets essentieel anders dan het verschaffen van een consumptiegoed. De kwaliteit van zorg wordt in hoge mate bepaald door de bejegening van de cliënt/patiënt en de betrokkenheid die de zorgverlener toont: het draait niet alleen om herstel, zoals in het medische verhaal, maar ook om het accepteren van en het leren leven met de ziekte. In het verhaal van de cliënt/patiënt vormt levensbeschouwing of spiritualiteit een essentieel onderdeel; het bestaan en de omgang met ziekte, gezondheid, leven en dood krijgen (mede) hierdoor vorm. In 'Kwaliteit van zorg' buigen de wetenschappers Verkerk, Smeets, Eefsting en Niendieker zich in vier kernartikelen vanuit verschillende disciplines over de geschetste achtergrond. Zij behandelen vragen als: ‘Wat is goede zorg?’, ‘Welke competenties veronderstelt goede zorg bij professionals?’, ‘Hoe kijkt de patiënt aan tegen goede zorg?’, ‘Wat is de relatie tussen het zorgconcept en de zorgverlener?’ en ‘Onder welke voorwaarde is zorg meer dan een kostenpost?’. In de acht daaropvolgende hoofdstukken vindt reflectie op deze vier artikelen plaats door Zock (geestelijke zorg), Leget (medische en zorgethiek), Waaijman (spiritualiteit), Suurmond (theoloog, therapeut en ervaringsdeskundige), Post (sociale geneeskunde), Jochemsen (medische ethiek), Bilo (geneeskunde) en Van Leeuwen (verpleegkunde en spiritualiteit). De genoemde auteurs plaatsen in hun bijdragen een kritische kanttekening bij een automatische uitvoering van kwaliteitssystemen en professionele richtlijnen, bij de onderliggende zorgconcepten en de daaraan gelieerde zorgpraktijken. 'Kwaliteit van zorg' biedt artsen, verpleegkundigen, geestelijk zorgverleners en anderen die in de zorg werkzaam zijn een brede oriëntatie op de centrale stelling dat kwaliteit van zorg onmogelijk is als de cliënt/patiënt niet zelf in beeld komt en diens levensbeschouwing niet wordt meegenomen in de behandeling en zorg.

  • Catharina-reeks Een zes-delige uitgave van het Catharina Ziekenhuis Eindhoven waarin levensbeschouwing en ethiek in de gezondheidszorg centraal staan. (zie ook onder betreffende auteurs)

    1. Jordens, K. J. E. (2008) Van de zuster, de dokter en het leven dat voorbijgaat. Zorgprofessionals in confrontatie met sterven, dood en rouw. Garant uitgevers; ISBN: 9789044123241
    2. Jordens, K. J. E. & Neijnens, I. (Red.) (2013) Oncologie en geestelijke verzorging. Vormen en aspecten van begeleiding Actuele vragen en uitdagingen Garant uitgevers; ISBN: 9789044126785
    3. Jordens, K. J. E., Woorst, J. ter, Heffen. L. van & Laar, E. van de (Red.) (2011) Hightech en hartelijkheid Garant uitgevers; ISBN: 9789044128383
    4. Jordens, K. J., Wilmer, J., Poel, Fr. van de & Laar, E. van de (Red.) (2013) Beter ouder. Zorg voor de kwetsbare oudere Garant uitgevers; ISBN: 9789044129700
    5. Poel, Fr. van de (2013) Aandacht. Grote en kleine dingen van leven en dood Garant uitgevers; ISBN: 9789044129984
    6. Smeenk, F., Rutten, H. & Van de Laar, E. (red.) (2016) Toegewijde dokters: waarom niet-medische competenties geen bijzaak zijn; Garant uitgevers; ISBN: 9789044134384

  • Cusveller, B.S. (2008). Volwaardige verpleging: morele beroepsverantwoordelijkheid in de zorgverlening. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. ISBN: 9789058813916.
    Zorgverleners kunnen in de praktijk voor lastige dilemma’s komen te staan. In hoeverre moeten zij als zorgverleners met de wensen van patiënt of met de beslissing van collega’s meegaan? Mogen zij medewerking weigeren aan verrichtingen als euthanasie en abortus? Hoe moeten zij staan tegenover seksualiteit tussen patiënten of bewoners? Dit boek gaat met name in op knelpunten die zorgverleners vanuit hun geloofsovertuiging als confronterend kunnen ervaren. De schrijvers stellen daarbij centraal waar het in de zorgverlening om draait: het bevorderen van het welzijn van patiënten ‘als in zichzelf waardevol’. Door daar het accent te leggen kunnen zorgverleners komen tot volwaardige verpleging.

  • Droogers, A. (2017). Kieswijzer Levensbeschouwing. Amsterdam University Press. ISBN: 9789462984257.
    Steeds meer mensen vullen hun levensbeschouwelijke rugzakje op eigen wijze. Vroeger bepaalden kerken de richting, nu maakt de meerderheid van de Nederlandse bevolking zelf uit wat zinnige antwoorden zijn op veel voorkomende levensvragen. Daarbij benut men alle bronnen die iets van waarde te bieden hebben, zowel religieuze als atheïstische bronnen.
    Vooral de media zijn nu leverancier van ideeën. Het aanbod is groter en gevarieerder dan ooit. De overmaat aan suggesties kan desoriënterend werken. Hoe weet je of dat ene aansprekende inzicht uit de Happinez zo goed is als het lijkt?
    Deze Kieswijzer helpt om wijzer te kiezen. De lezer kan de eigen voorkeuren expliciet maken. Vaak gaat het om keuzes als: ‘Bestaat God?’ ‘Heb ik meer levens?’, of: ‘De rede is toch afdoende?’ In het levensbeschouwelijke landschap zet dit boek wegwijzers neer die de mogelijke routes aangeven. Elke optie wordt op één bladzijde toegelicht, met oog voor contrast èn nuance. Kieswijzer levensbeschouwing is een handzame, praktische zingevingsgids.

  • Fransen, R. & Van Den Eynde, S. (2010) De 11de dimensie; waarden, zingeving en spiritualiteit in de zorg; Uitgeverij Campinia Media; ISBN: 97890356.1232.7
    Professioneel vorm geven aan de ‘elfde dimensie’, aan zingeving en spiritualiteit, is en blijft in de zorg een opdracht en een uitdaging. Dit boek is bestemd voor zorgverleners, docenten en studenten die op de zorg willen reflecteren vanuit de vraag hoe waarden, zingeving en levensbeschouwing hun werk kleuren. Het is gegroeid vanuit onderwijs en onderzoek aan het Hoger Instituut voor Verpleegkunde St. Elisabeth Turnhout en het departement Gezondheidszorg Turnhout van de Katholieke Hogeschool Kempen, waar zowel verpleegkundigen als vroedvrouwen opgeleid worden. Bij waarden en spiritualiteit gaat het niet in de eerste plaats om ‘wat’ je doet, maar vooral om ‘hoe’ je iets doet. Dit inzicht loopt als een rode draad doorheen het werk. De kracht van dit boek ligt in de mix van denk- en zoekwerk naar zorg op maat van alle betrokken partijen, want aandacht voor spiritualiteit is tegelijk eenvoudig en complex. Elke situatie vraagt nu eenmaal een eigen benadering omdat spiritualiteit steeds te maken heeft met streven van een mens naar zin en geluk.

  • Kerstens, J. & T. v.d. Pasch (2008) Spirituele zorg; Inbedding in verpleegkundig proces kan beter; In: Tijdschrift voor Verpleegkundigen (TVZ) nr. 7/8 pp. 14 - 21
    In twee onderzoeken met focusgroepen stelde René van Leeuwen vast welke spirituele thema's voor patiënten een belangrijke rol spelen en hoe verpleegkundigen hier in hun zorgverlening mee omgaan. Ook formuleerde hij op basis van de internationale vakliteratuur een competentieprofiel voor spirituele zorg door verpleegkundigen.

  • Laarhoven, H. van & C. Leget (2007) De vragen aan het einde; Aandacht voor spiritualiteit in de palliatieve fase; In: Medisch Contact (62) nr. 46 pp. 1898 - 1899
    Als de dokter niet veel meer kan doen dan palliatie, worstelt de patiënt veelal nog met problemen van spirituele aard. Ten dele krijgt de arts ook met die noden te maken en daarom moet er erkenning komen voor de rol van spiritualiteit in de palliatieve fase.

  • Leeuwen, R. van, Leget, C. & Vosselman, M. (2016) Zingeving in zorg en welzijn Amsterdam: Boom ISBN 9789089539144.
    Zingeving gaat over de betekenis die mensen geven aan (situaties in) hun leven. Het omvat alledaagse zaken die voor iemand belangrijk zijn, maar ook fundamentele, existentiële levensvragen. Bij een crisis of (ernstige) ziekte speelt zingeving vaak expliciet een rol. Mensen zoeken dan steun bij wat voor hen echt belangrijk is, gaan op zoek naar een nieuwe richting in hun leven of hebben aandacht voor wat nog echt belangrijk is als hun leven ten einde loopt. Hoe ga je als professional met dergelijke situaties om?

  • Leget, C. (2013) Zorg om betekenis Over de relatie tussen zorgethiek en spirituele zorg, in het bijzonder in de palliatieve zorg; Oratie; Humanistics University Press; ISBN: 9789088504488 De wijze waarop wij in onze cultuur de gezondheidszorg georganiseerd hebben is op natuurwetenschappelijke leest geschoeid. Daarin staat het denken in termen van oorzaken en gevolgen centraal. Dat levert grote winst op. Maar de eigen dynamiek van dit denken in oorzaken en gevolgen drukt niet zelden de dimensie van betekenis weg. Wanneer het verklaren losraakt van het begrijpen wordt een prijs betaald door zowel zorgvragers als zorgontvangers.
    In deze rede wordt langs twee wegen betogen dat betekenis een wezenlijk onderdeel van zorg is. De ene weg is die van de zorgethiek. De andere weg is die van de geestelijke verzorging. Beide vakgebieden horen thuis in de geesteswetenschappen. Ze hebben verschillende wortels, methoden en doelen. Maar tussen beide zijn ook vruchtbare verbindingen te leggen. In deze rede ga ik op zoek naar deze verbindingen tussen beide vakgebieden om te verkennen hoe beiden elkaar zouden kunnen versterken zodat betekenis meer centraal kan komen te staan in de zorg. Daarbij wordt bijzondere aandacht besteed aan de palliatieve zorg.

  • Leget, C. (2008) Van levenskunst tot stervenskunst; Over spiritualiteit in de palliatieve zorg; Uitgeverij Terra Lannoo; ISBN: 978 90 209 7631 1;
    Na zijn succesvolle boek Ruimte om te sterven dat de tragiek van het sterven in een breder en bevrijdend perspectief plaatste, schreef Carlo Leget een helder boek over de manier waarop met zijn spirituele model van de ‘innerlijke ruimte’ gewerkt kan worden bij vragen rond het levenseinde. Met aandacht voor vragen zoals: Wat is spiritualiteit eigenlijk en heeft het altijd met religie te maken? Hoe kun je aan de slag met het model in de dagelijkse zorg voor patiënten? Is het model ook te gebruiken wanneer je met rouw te maken krijgt? Wat betekent die spirituele dimensie nu voor de omgang met ethisch omstreden kwesties als euthanasie en palliatieve sedatie.
    Voor een breed publiek van zieken en hun naasten, voor zorgprofessionals en vrijwilligers in de palliatieve sector, voor iedereen die geconfronteerd wordt met de eindigheid van het leven.

    • Trigt, I. van (2008) Recensie; Leget, C. Van levenskunst tot stervenskunst; In: Zin in Zorg, Tijdschrift van Reliëf over Zorg, Ethiek en Levensbeschouwing (10) nr. 3 pp. 16 - 17

  • Obbema, F. (2019). De zin van het leven. Gesprekken over de essentie van ons bestaan. Uitgeverij Atlas Contact; ISBN: 9789045039329
    De zin van het leven is een boek vol inspirerende antwoorden op vragen die we ons allemaal wel eens stellen, maar zelden expliciet beantwoorden. In september 2018 schreef Volkskrant-journalist en schrijver Fokke Obbema een aangrijpend artikel over de hartstilstand die hij het jaar daarvoor had gehad. Het stuk maakte veel los bij lezers en kreeg meer dan duizend reacties. De ervaring riep bij Obbema zelf grote levensvragen op, wat resulteerde in ‘de beste interviewserie van 2018’, aldus Matthijs van Nieuwkerk. Vanaf oktober 2018 publiceerde Obbema een veertigtal prikkelende gesprekken met zeer uiteenlopende gesprekspartners, waarbij de eerste vraag telkens luidde: ‘Wat is de zin van ons leven?’ Dit boek is een bundeling van deze gesprekken én het artikel waarmee alles begon.

  • Pansters, K. (2017) Spirituele ethiek Franciscaanse perspectieven; Uitgeverij Damon; ISBN: 9789463401081
    Spirituele ethiek is de betrokkenheid op het goede, beschouwd als een systeem van betrekkingen tussen God, mens en gemeenschap. Het fenomeen wordt hier verkend vanuit verschillende invalshoeken, om te komen tot een beter verstaan van hoe ethiek zich – als ‘levensrichting’ en ‘levensinrichting’ – manifesteert in haar spirituele gedaante. Daarbij is Spirituele ethiek verrijkt met franciscaanse perspectieven, om door middel van een verzameling richtinggevende inzichten over ‘goed leven’ en ‘goed samenleven’ de spirituele vormen van ‘goed zijn’ en ‘goed doen’ beter voor het voetlicht te brengen.
    Een experimenteel boek, bedoeld als blauwdruk voor spiritueel denken over de morele mogelijkheden van de mens.

  • Reliëf (2009) Spiritualiteit en Zorg; Congresnummer Zin in Zorg, Tijdschrift van Reliëf over Zorg, ethiek en Levensbeschouwing ISSN: 1389-6490 / jaargang 11 /nummer 1

  • Schep - Akkerman, A. en R. van Leeuwen (2009) Spirituele zorg; Vanzelfsprekend, maar niet vanzelf in: Tijdschrift voor Verpleegkundigen (TvZ) 2009 nr. 11/12 pp. 34 - 39
    Begin 2009 konden verpleegkundigen via de website van TvZ meedoen aan een online enquete Zorg en Spiritualiteit. De uitkomsten daarvan geven inzicht in de manier waarop en hoe vaak spirituele zorgverlening in de dagelijkse praktijk een plaats krijgt.

  • Smeets, W, (2016) Handboek Spiritualiteit in de palliatieve zorg; Uitgeverij Parthenon; ISBN: 9789079578689
    Geestelijke verzorging bieden in de palliatieve fase is pionieren. Verzorgers bewegen zich in een gebied tussen het ziekenhuis en een of andere vorm van ‘thuis’ voor de terminale patiënt. Hoe geeft je daaraan handen en voeten in de praktijk? Hoe kom je met alle betrokkenen, de zorgverleners, de patiënt en diens omgeving tot een goede samenwerking?
    Dit handboek is een neerslag van pionierswerk in Nederland en België. Aan bod komen de inhoud van de spirituele zorg, de juridische positie van de geestelijk verzorger, het onderzoek en het onderwijs. Vele praktijkvoorbeelden illustreren de samenhang met andere disciplines. Een boek over het eigene van de zorg voor de mens die sterven gaat, in woord en in beelden.
    Voor iedereen met oog en hart voor deze vorm van zorg: geestelijk verzorgers, artsen en verpleegkundigen, docenten en onderzoekers, initiatiefnemers, verzekeraars en politici.

  • Speling (2010) Themanummer over zorgen & zin Tijdschrift Speling spiritualiteit 2010 nr. 2 (www.speling.nl)
    Met bijdragen van onder anderen: Frans Maas, Kees Waaijman, Jooste de Wert, Peter Nissen, Jean-Jacques Suurmond en Carlo Leget.

  • Steemers - van Winkoop, C. (2014) Spiritualiteit en gezondheid de vergeten factor; Budel: uitgeverij Damon; ISBN: 9789460361692
    Wat is spiritualiteit? Is spiritualiteit belangrijk voor gezondheid? Wat betekent spiritualiteit voor een gezond leven? Is spiritualiteit empirisch te onderzoeken en zo ja, welke conclusies kunnen we daaruit trekken? Is de invloed van spiritualiteit volgens moderne maatstaven te meten en zo ja, hoe? Dit zijn enkele van de vragen die in deze uitgave aan bod komen en die wellicht kunnen bijdragen aan een goede manier van omgaan met spiritualiteit en gezondheid.  Dit boek handelt over de betekenis van spiritualiteit voor ziekte en gezondheid. Spiritualiteit is een heel persoonlijk aspect van de mens dat vaak niet de aandacht krijgt die het verdient. Ieder mens is een spiritueel wezen al vult eenieder dat anders in. Het belangrijkste doel van deze publicatie is te laten zien hoe spiritualiteit van invloed is op de individuele lichamelijke en geestelijke gezondheid. Het gaat de auteur niet zozeer om nieuwe taken aan de zorg toe te voegen maar om aandacht te vragen voor het inzetten van het menselijk spiritueel potentieel bij ziekte, lijden en sterven. Zij is ervan overtuigd dat iedere zieke zijn gezondheid positief kan beïn-vloeden door zijn of haar eigen helende kracht aan te wenden in het omgaan met ziekte en genezing.

  • Taylor, E. J., P. van der Wal en J. Wijngaard (2010) Tja, wat zal ik zeggen... Met cliënten in gesprek over spiritualiteit. Uitgeverij Boekencentrum; ISBN: 9789023924531
    Eindelijk een professionele handreiking voor het omgaan met spiritualiteit in de zorg.
    ‘Waarom moet mij dit overkomen?’ ‘Waarom leef ik nog, ik ben anderen alleen maar tot last…’ ‘Ik ken hier niemand, ik voel me zo eenzaam.’ Bij dit soort vragen en verzuchtingen sta je als zorgverlener vaak met de mond vol tanden. Mensen zoeken naar de zin van wat hen overkomt. Dit boek helpt zorgverleners op een goede manier daarop te reageren. Wanneer zorgverleners met hun cliënten zoeken naar antwoorden, dan zijn beiden daarmee geholpen. Aandacht voor spiritualiteit bevordert de gezondheid en doet je bewuster leven. Tja, wat zal ik zeggen… is een heel praktisch boek. Het brengt kennis uit de psychologie en psychiatrie, de geestelijke verzorging en de verpleegkunde samen. De lezer leert de theorie direct in praktijk te brengen, dankzij de vele voorbeelden en oefeningen.
    * Een onmisbaar boek voor iedere werkende in de zorg
    * Met dvd met oefensituaties uit de praktijk
    * Geschikt voor protestanten, katholieken, humanisten, niet-westerse levensbeschouwingen, agnosten en athëisten